Sykkelviser

Nordahl Grieg

 Det finst dei som aldri set sykkelen vekk, men tråkkar i veg året rundt. Men for dei fleste står våren og sommaren som sjølve sykkel-årstidene. Da kjem tohjulingen fram frå kott og kjellar, blir pussa og stelt og trillar ut på asfalt og grus. Sykkelen er eit effektivt og miljøvenleg framkomstmiddel, men kan også brukast til andre formål. Det går fram av dei to sentrale sykkelvisene i norsk litteratur, Nordahl Griegs «Cykkelstyret» og Alf Prøysens «Ungkarssalme» Her skal det dreie seg om den førstnemnde.

Griegs vise/dikt står i diktsamlinga Norge i våre hjerter (1929), og dette er så lenge sidan at sykkel kunne skrivast med c, noko som kastar eit mystisk og framandaktig lys over tohjulingen. Handlinga i diktet foregår på forsommaren:

Det glitrer blankt i et cykkelstyre.

Nu er det juni og heggeduft.
Og unge jenter har tynde tøier
imellem sig og den lyse luft.

De går på veien med hver sin cykkel.
I taushet vandrer de, to og to.
Men bak dem driver de unge gutter
i søndagsblådress og brune sko.

Det er noko merkeleg ved denne skildringa. For det første: jentene syklar ikkje, dei går, og trillar sykkelen. Har dei ikkje lært å sykle? Er dei for fint kledde, jf. formuleringa «tynde tøier»? Og gutane som følgjer etter, kvifor syklar ikkje dei? Har dei ikkje råd til å skaffe seg denslags? Dreiar det seg om jenter frå byborgarskapet og gutar frå arbeidarklassen? Etter kvart kjem forklaringa. Sykkelen er ikkje framkomstmiddel men kontaktmiddel. Gutane i blådress får låne syklane: «Blå dresser suser langs hvite hegger. / Så får hun cykkelen sin igjen». Men guten slepper ikkje taket i sykkelstyret, og har oppnådd det han ville:

Og hendes hånd er på andre siden,
den gjør et kjærtegn, en liten sving:
vi går og holder i noget sammen!
Og begge later som ingenting.

De går på veiene ganske tause,
med hjertet fyldt av hvad begge vet,
mens neven knuger det blanke nikkel.
O cykkelstyre. O kjærlighet.

Olav                                                                                                              

Trangenvisa

I dag minnes vi slaget ved Trangen med ei vise. Slaget sto 25. april 1808 mellom svensker og nordmenn. Det var under Napoleonskrigen, og Danmark-Norge og Sverige var på hver sin side. I Sverige ble det lagt planer for å erobre Norge, og det ble mobolisert langs grensa. For å møte trusselen ble en bataljon på 660 mann sendt fra Trondheim og sørover mot Flisa. I vinterkulde og snø tilbakela disse soldatene strekningen på 14 dager!
Slaget sto ved Trangen, og de norske styrkene seiret, men både svensker og nordmenn hadde store tap. Den mest kjente falne på norsk side var Kaptein Dreyer, som ble skutt da han sto på en stubbe og dirigerte styrkene. Det ble tatt nesten 500 svenske krigsfanger.

Pensjonert major Nils Jenstad skrev en artikkel for Norsk forsvarsforening til 200-årsjubileet i 2008. Han avslutter slik::

"Dette var den første alvorlige trefningen, og utfallets betydning for resten av felttoget var nok stor, spesielt moralsk for styrkene. Dette var også av betydning for at (sic!) myndighetene i 1814 som visste at de kunne stole tilstrekkelig på hærens styrke til at de startet arbeidet med Grunnloven og det som etter hvert ledet til en selvstendig nasjon." Les hele artikkelen her.

Det ble laget ei vise om slaget, og den skal være skrevet av en svensk soldat som ble tatt til fange. En innspilling av visa ligger på youtube. Teksten er hentet fra en nettside som også gjengir dagboksnotatene til en svensk soldat som ble tatt til fange.

Mig lyster till att sjunga,

fastän jag fången är,

med mun och så med tunga,

fastän bedrövligt är.

När jag på hemmet tänkar,

på vän och syskon kär,

mitt hjärta bär stor längslan,

och allt för sorgligt är.

O, store Gud och Herre

och himmelens monark,

se neder ifrån höjden

på denna syndamark!

Se till oss usla fångar,

som här i Norge gå

i denna Sommar långa

och hava stor åtrå!

Den dag jag aldrig glömmer,

när vi från gränsen drog

och in i Norge gingo,

det blev et fasligt slag.

April den tjugufemte

det ar en heter dag;

då krut och kulor blänkte

och mången föll i slag.

Den dag blev mången änka

och faderlösa barn;

av både norsk och svenska

låg stupa’ mången man,

och uti blod nersöla,

i snö och i morass

blesserade och döda

framkördes många lass.

När dagen var förliden

och slaget var förbi,

vi, som då var i livet,

fick oss tilfånga ge

och med stark vakt marschera

till Åsnäskyrkan fram;

där blev vi inkvarterad

att vila alle man.

Om morgon’,när vi vakna’

missnöjda då vi var,

kamrater då vi sakna’

som var i dödens hand.

Utanför kyrkomuren,

hopkastad i en kull,

låg alla, efter turen

de fingo då sin mull.

Sen blev vi inkvarterad

och ställdes på parad

med vakt til fots och hästar

omkring båd’ fram och bak.

Sen fingo vi marschera

i snö och uti vann

till staden Kristian’

När som vi där ingingo

på stadens gata lång,

åskådare vi fingo,

och de var ganska mång’

av både män och kvinnor

så stora liksom små.

Vi svenska fångar gingo

och låts ej se därpå.

När vi där hade legat

i stillhet och i ro

och våra kroppar vilat

ihela åtta dar,

då fingo vi marschera

ett stycke längre fram,

det var visst fyra milen,

till sta’n, som hette Dramm.

Sen blev vi kommenderad

utpå ett skepp så stort

och blev med pråmer förda

från strand till sjöss – ombord

det var det sämsta ställe,

som uti Norge var,

där var knapt uppehälle

men alltför långa dar.

Jag ledsnar till att leva

på denna usla ö,

så länge jag i Norge

skall äta fångebrö’.

men intet had’ vi skylla,

sen vi från Gradis kom,

sen fick vi ligga stilla,

men magen han var svong.

Ack, om jag hade vingar

allt som en viter svan,

då skulle jag mig svinga

hem till mitt fosterland,

ja, hem till vännen fara,

där som jag har mitt bo,

där lyster jag mig att vara

här har jag ingen ro.

Jag skulle dikta mera

och lägga mera till

och skriva värser flera

men måste tiga still.

Min ursäkt bliver denna,

att jag ej längre ser

samt brist på bläck och penna

att skriva något mer.

Elin

Jørgen Moe 200 år

I dag er det 200 år sidan Jørgen Moe vart født. Han er best kjent for samarbeidet med Peder Chr. Asbjørnsen om eventyra, men han var også den første til å gje ut norske folkeviser. I 1840 kom Samling af Sange, Folkeviser og Stev i Norske Almuedialekter.


Det har vore diskutert om det er Jørgen Moe eller forleggaren Malling som samla saman visetekstane, men forordet var i alle fall skrive av Jørgen Moe. Så leis vart han også den første som skreiv vitskapeleg om folkevisene.

På si første samlingsreise til Telemark i 1842 traff han Olea Crøger og ho gjorde han merksam på dei gamle kjempevisene. Deretter var han i Telemark nesten kvar sommar. Etter samlingsreisa i 1847, der han skreiv opp variantar av Draumkvedet etter Anne Lillegård og Tone Marteinsdotter, skreiv han ei avhandling om Draumkvedet. Han meinte at Draumkvedet var ”verken meer eller mindre den ældre Eddas Solar-Ljod, omformet til Romance”.

Velle

Gipsgutten

Mens "Gjeterjenta" i forrige blogg representerte noe av barnearbeidet på bygda, skildrer denne visa en form for barnearbeid i byen.  Selv om teksten er humoristisk, synes jeg den gir et godt inntrykk av forholdene blant arbeiderklassen i Kristiania på slutten av 1800-tallet. Her måtte hele familien arbeide mens faren drakk og slo ungene hvis de ikke kom hjem med penger. Gutten i visa selger  gipsfigurer, og han markedsfører dem så godt han kan på bred oslodialekt.

Visa er skrevet av Alfred Sinding-Larsen, som skrev under psevdonymet Olaves Pedersen mellom 1858 og 1873. Før visene ble utgitt samlet var de blitt trykt som skillingstrykk og i småhefter i stort antall. 

I forordet til Olaves Pedersens Viser fra 1903 skriver professor Johan Storm at de er ”ypperlige baade som humoristiske Folkelivsbilleder og som Gjengivelser af Folkesproget”. Og det var vel først og fremst som humoristiske folkelivsskildringer de ble oppfattet. I boka står "Gipsgutten" som den første visa under overtittelen "Familieliv i Vika".

 

Jeg er en Fattiggut fra Vika,

aa Far min han er Ærbesman;

aa inte Noen ska bli rik a

di Smuler, han forkjene kan.

Og deffør kan vi inte leve

isammen himme hos ’en Far,

nei vi maa Allesammen stræve

for Føa, - som er inte rar.

 

Han Far, han vi’ naa gjerne svire

me Agevit og beierst Øl;

han Olaves gaar me e Lire

aa synger, - ”nydeli, sa Kjøl.”

 

Ho Mor, ho gaar omkring aa skurer,

ho gjør saa mye, som ho kan.

Han Ka’l ve Dambaatsbrygga lurer

paa Tøi for dom, som gaar iland.

 

Han Ola Daniel, han farer

dit, som Forkjenesta er go,

me ægte Havanasjigarer,

en Sjelling Støkke, tre for to.

 

Aa jeg, jæ gaar for Guidotti

me Dokker uta Gips og Ler;

i fire Maaner har jæ gaat, Di,

paa Hue me dom, som Di ser.

 

Napolion me Hat og Kikkert,

aa kjole har’n aassaa paa;

aa han er billi, de er sikkert,

for otte Sjelling ska’n gaa.

 

Derborte sitter Jomfru Mærja

me Jesusbarne paa sit Fang;

læg Mærke te den raue Færja,

som dom har git’a denne Gang.

 

Aa denna Engel’n, han er vakker,

han ber aa ligger støt paa Knæ,

me folla Hænder, jo jæ takker, --

aa Næsa, vi’ Di bare se.

 

Aa Hendrik Wergeland, han har jæ,

han er den Bedste, de er klart.

Di faar’n me aa uten Farje,

me Haare baade bront aa svart.

 

Ja Guidotti han kan støpe

ta baade Gips og Potteler.

Naa maa Di vær’ saa snil aa kjøpe

de peneste ta de, Di ser.

 

For hvist jæ stakkars Gut fra Vika,

naar him jæ kommer, inte har

kjent Penger, saa faar jæ en Fik a

baade Guidotti aa’n Far.

Elin

Gjeterjenta

"Gjeterjenta", illustrert av Borghild Rud

Fra tid til annen kan vi finne beskrivelser av barnearbeid i gamle viser. Denne visa er av det mer romantiserende slaget. Her er det fin sommerdag med sol. Slik kunne det være, men like koselig var det neppe når regnet silte ned og ungene måtte traske etter dyra i dårlig tøy og kanskje uten sko.

Det er Elling Holst (1849-1915) som har skrevet om gjeterjenta. Holst var matematiker og dosent  ved Universitetet i Kristiania. I 1880-åra begynte han å samle norske barnerim og sangleker, og mye av dette ga han ut i  Norsk Billedbog for Børn (1888, 1890 og 1903), illustrert av Eivind Nielsen. Bøkene har kommet i stadig nye opptrykk, og er fremdeles å få kjøpt.

"Gjeterjenta"  har også stått i Nordahl Rolfsens lesebøker og andre samlinger for barn. Blant annet Mitt skattkammer (1957), som teksten og illustrasjonen over er hentet fra.

Vesle gjeterjenta sitter på en haug,
binder på den tykke sokken.
Storestut og ku og kalv og geit og sau
går og spiser, hele flokken.
"Ja, om somren har vi moro likevel,
som vi går og gjeter fe i skog og fjell!
Og så snille dyr!
Alle mine kyr
kommer når de hører lokken:

Kom kubåna, stakkar! Bjellekua mi!
Kom nå Litago og Stjerne!
Kom, nå må vi hjem, for dagen er forbi
og det skumrer mellom trærne.
Kom nå Svartsi, Fagros, alle mine kyr!
Gå nå pent, sitt ikke fast i berg og myr."
Drople rauter alt,
stunder etter salt.
Månen speiler seg i tjernet. 

Elin

En hundre år gammel slager

For hundre år siden hadde vi også slagere, og noen har overlevd og tålt tidens tann. En av disse er "Tre trallande jäntor" med tekst av Gustav Fröding og melodi av Felix Körling. Teksten sto på trykk i Frödings diktsamling Nya dikter i 1894. Når melodien ble laget, vet jeg ikke.

En norsk oversettelse av teksten fant jeg på et postkort med tittelen En glad Tral. Det står ikke hvem som har skrevet den norske teksten. Når viser ble utgitt på postkort, tydet det på at de var populære og kjent i samtida. Det var ofte bilde på kortet av den revyartisten eller grammofonstjerna som hadde gjort visa kjent. Hvem mannen i sjømannsantrekk og torader på dette kortet er, vet jeg ikke.
Teksten er en fri bearbeidelse av den svenske originalteksten. Denne slutter med at jentene treffer tre studenter, men i norsk språkdrakt ender det både med tur i skogen, forlovelse og brudeslør. Og en moral i siste verset!

Det vandret tre jenter på veien
Og solen den skinnede varm
De trippede glade mod heien
Og trallede arm i arm:
Tralalalala, Tralalalalala osv.

Og foten de satte i bakken
Så spænstig, som var det til dans
De svinget og kneiset paa nakken
Og trallede uten stans:
Tralalalala, Tralalalalala osv.

Men naar de var fremme ved skogen
Med et blev de tause de tre
Bak trærne, der kikkede nogen
Som skøiet og trallede:
Tralalalala, Tralalalalala osv.

Tre gutter der stod bakom trærne
Og blinket til pikerne smaa:
"Jeg tror dere jenter er gælne
Som ensom tilskogs tør gaa!"
Tralalalala, Tralalalalala osv.

Der vandret tre par nedad veien
Og maanen den smilte til dem
De kom i fra skogen og heien
De trallet, hvor de gik frem:
Tralalalala, Tralalalalala osv.

Tænk, siden saa blev de forlovet
Og pikerne fik brudeslør
En tur slik i skogen er vovet
Betænk derfor hvad du gjør.
Tralalalala, Tralalalalala osv.

Elin

Farvel, du Moder Norge

Slike bilder prydet skillingstrykkene med emigrantviser.

I hundre år, frå om lag 1820, utvandra meir enn 800 000 nordmenn til Amerika. Årsakene var mange, men først og fremst var det ikkje plass i Noreg til å ta unna folkeveksten, så folk fekk ikkje høve til å skape seg ei framtid slik dei ynskte. Når sjansen baud seg, hjelpte det lite med åtvaringar frå prestar og politikarar mot utvandring. I Amerikabreva stod det noko anna: i det nye landet fanst det mykje og god jord til alle, og rike moglegheiter til dei som ville arbeide. Så folk reiste.

Likevel kjendest det sårt og rart å skiljast med fedrelandet, med slekt og vener. For når ein først hadde gått om bord i Amerikabåten, visste folk at ein tok avskil for alltid. Om denne vonde kjensla handlar den kjende emigrantvisa «Farvel, du Moder Norge», også kalla «Emigranten», der det heiter i nokre av strofene:

Farvel, du Moder Norge, nu reiser jeg fra dig,

du mange Tak skal have fordi du fostred mig.
Du blev forknap i Kosten imod din Arbeidsstok,

men dine lærde Sønner du giver mer end nok.

I en af dine Dale min Vugge stod engang,
der vandred jeg som Barn og gjette Fæ og sang.
Der har jeg ryddet Stene, der har jeg sanket Bær,

ei nogen Plet paa Jorden kan blive mig saa kjær.

 

Saa kom da jeg med Flere til Hovedstaden frem,
jeg var saa tung om Hjertet da jeg var uden Hjem.
Jeg traf da Emigranter baade Store og Smaa,
som skulde bli mit Følge henover Bølgen blaa.

Kapteinen steg paa Bredtet, Maskinen kom i gang,

vi svingede med Hatten til dem som stod paa Land.
Farvel med Norges Strande, farvel med Norges Skjær,
jeg tænkte: maaske aldrig du kommer mere her.

Det er ikkje godt å vite kven som har skrive «Farvel, du Moder Norge», og heller ikkje om visa er norsk opphavleg – eller kanskje svensk eller finsk? Visa blir tillagd fleire forfattarar. Dei fire strofene ovanfor skriv seg frå ei viseform etter «Landhandler Ole G. Grønvold» (1818–1899) frå Holla i Telemark. Grønvold skreiv fleire viser og kan altså kallast bygdediktar. Nokre av dei sette han i avisene, og «Farvel, du Moder Norge» stod i Skiens-avisa Varden 6. april 1887. Men uansett om det var Grønvold eller andre som stod bak «Farvel, du Moder Norge» – visa vart ein suksess. Ved sida av Ditmar Meidells humoristiske vise om «Oleana», truleg den største når det gjeld emigrantviser.

 

Olav